Przez temperament rozumie się charakterystyczną dla danej jednostki i uwarunkowaną biologicznie siłę oraz szybkość reagowania. Wchodzi tu w grę przede wszystkim reagowanie emocjonalne (trwałość i siła uczuć, wrażliwość) oraz związana z nim ogólna ruchliwość człowieka. Jednakże temperament przejawia się nie tylko w emocjach, lecz także i w innych procesach psychicznych, np. w myśleniu czy spostrzeganiu. Temperament jest wrodzony i w niewielkim stopniu ulega modyfikacjom w wyniku działania czynników zewnętrznych.
Najbardziej znana i po dziś dzień nadal przydatna typologia temperamentów stworzona została w II wieku naszej ery przez lekarza greckiego Galenusa na podstawie poglądów wielkiego lekarza greckiego Hipokratesa. Wyróżnia ona cztery typy temperamentu: sangwiniczny, choleryczny, flegmatyczny i melancholiczny. Poniżej przedstawiamy ich charakterystykę.
Sangwinik jest to człowiek wesoły, pogodny, bierze życie od jego łatwej strony. W sytuacjach nieprzyjemnych bywa na ogół speszony i smutny, jednak stan ten szybko mija. Widzi świat w jasnych barwach. Jest wrażliwy, otwarty, subtelny. Jego przeżycia są słabe, płytkie, nieregularne. Dominuje u niego reakcja typu „słomiany ogień”- szybko zmienia obiekty zainteresowań. Jeżeli chodzi o stosunki międzyludzkie, to z jednej strony, dzięki swej dużej zdolności przystosowawczej, jest on towarzyski i lubiany, a z drugiej- przez swoją niestałość i brak zrównoważenia sprawia otoczeniu wiele kłopotów. Sangwinik wyraża swoje uczucia w sposób przesadny, co wywołuje u innych osób błędne mniemanie o dużej sile jego uczuć.
Choleryk przejawia tendencje do przeżyć niezadowolenia, do podniecania się i agresji. Wykazuje skłonność do gniewu. Już drobne sprawy wytrącają go z równowagi. Duża łatwość powstawania uczuć i ich siła pozwala określić go jako człowieka „afektów”. Nie unika trudności, wychodzi im naprzeciw- „muszę to pokonać”. W trudnych sytuacjach można na niego liczyć. W stosunkach z ludźmi stale akcentuje swoje „ja”. Żądza panowania, upór i niecierpliwość sprawiają, że kontakty z nim są najeżone trudnościami. Można z nim współżyć na zasadzie ustępowania mu. Przeżycia choleryka charakteryzuje trwałość, toteż bywa na ogół zawzięty i nieprzejednany. Zewnętrzne reakcje są zgodne z jego wewnętrzną strukturą psychiczną- szybkie, silne, trwałe, a zarazem nieregularne.
Flegmatyk, jeżeli nie znajduje się w szczególnie niesprzyjających warunkach, jest zadowolony ze świata i z siebie. Trudno go czymś zarazić, jedynie bardzo silna sytuacja bodźcowa może go wyprowadzić z równowagi. Zasadniczą jego cechą jest zrównoważenie. Właśnie dzięki temu niewzruszonemu „spokojowi ducha” nazywamy go często „zimnokrwistym”. Co prawda flegmatyk może także działać pod wpływem afektów, jednak szybko je zapomina i niebawem odzyskuje spokój. Jego przeżyci uczuciowe są częściowo głębokie, skupiają się jednak na wybranych ludziach i przedmiotach. Jest bierny, spokojny, odznacza się dużą tolerancją. Nie lubi zmiany i nowych sytuacji. Na bodźce zewnętrzne reaguje słabo, powoli i zwykle jego reakcje ruchowe są oszczędne.
Melancholik skłonny jest widzieć ujemne strony życia. Przeważnie ma smutny nastrój. Przeżycia lęku, trosk i zgryzoty wypełniają jego psychikę i determinują jego zachowywanie się. Melancholik lubi spokój, toteż nienawidzi wszelkiego hałasu. Życie jest dla niego ciężkim zadaniem, które trzeba wykonać z powagą i pełną odpowiedzialnością. Cierpi na kompleks niższości, każde niepowodzenie zwiększa w nim poczucie mniejszej wartości. Jest bardzo wrażliwy, jego przeżycia są głębokie, choć powstają wolno. Nie wykazujący nagłych przeskoków przebieg uczuć oraz ich trwałość są bardzo znamienne dla zachowania melancholika, przejawiają się zaś one szczególnie w stosunkach międzyludzkich: melancholik nie jest człowiekiem towarzyskim, jego psychika bowiem jest zbyt mało skierowana na zewnątrz; kontakty nawiązuje z trudnością, ale w stosunku do osób, z którymi się zżyje, jest stały. Z trudem uzewnętrzniania swoje uczucia, chociaż więc są one silne i głębokie, uchodzą w opinii otoczenia za słabe i płytkie.
Klasyczna nauka o temperamentach znalazła współczesną podbudową teoretyczną w nauce fizjologia rosyjskiego, I. Pawłowa (1849-1936), o typach układu nerwowego.
Podstawą typologii układu nerwowego są trzy wyróżnione przez I. Pawłowa cechy podstawowych procesów nerwowych, tj. procesu pobudzania i hamowania. Do podstawowych cech zalicza I. Pawłow siłę, zróżnicowane i ruchliwość.
Siła procesów nerwowych wyraża się w stopniu odporności na działanie silnych bodźców i na zmęczenie. Na podstawie tej cechy układy nerwowe dzielą się na dwa zasadnicze typy: silny i słaby. Typ słaby w odróżnieniu od silnego jest mało odporny na zmęczenie i oddziaływanie silnych bodźców, pod wpływem których przechodzi w stan hamowania ochronnego.
Zróżnicowanie procesów nerwowych wyraża stosunek wzajemny siły procesu pobudzania i hamowania u danego osobnika. Jeżeli oba procesy są mniej więcej jednakowo rozwinięte, mówi się o typie zrównoważonym, jeżeli zaś jeden z tych procesów jest słabszy lub silniejszy od drugiego, ma się do czynienia z typem niezrównoważonym.
Ruchliwość procesów nerwowych wyraża się w szybkości przechodzenia ośrodków nerwowych od stanu pobudzenia do hamowania i odwrotnie.
Wymienione cechy występują o poszczególnych osobników w różnych, jednak powtarzających się, kombinacjach, dzięki czemu można mówić o typach układu nerwowego lub wyrażając się ściślej, o typach wyższej czynności nerwowej. I. Pawłow wyróżnił cztery zasadnicze typy, zbieżne, jeśli chodzi o pewne istotne cechy, ze stworzonym w starożytności podziałem temperamentów na choleryczne, sangwiniczne, flegmatyczne i melancholiczne.
Właściwości typologiczne są jednym z czynników, od których zależy szybkość tworzenia się odruchów warunkowych, a więc szybkość uczenia się. Dotyczy to zarówno wyrabiania niektórych cech charakteru, jak i nabywania widomości, umiejętności i nawyków roboczych. Wiadomo np., że duża przewaga procesu pobudzania utrudnia wyrabianie zdyscyplinowania oraz panowania nad sobą i wymaga zwiększonej pracy w tym kierunku. Słabość procesów nerwowych często prowadzi do załamań pod wpływem napotykanych trudności itd.
Przebieg procesów uczenia się jest szczególnie silnie związany ze stopniem ruchliwości procesów nerwowych. Badania nad zależnością procesu wyrabiania nawyku ruchowego od ruchliwości procesów nerwowych ujawniły szereg faktów. Osoby badane z niejednakową szybkością przechodziły dwie podstawowe fazy wyrabiania nawyku, polegającego na gaszeniu zapalających się lampek za pomocą systemu kluczy. Pierwsza faza polegała na wstępnym opanowaniu czynności, pozwalającym na wykonanie jej bez błędu, druga- na automatyzacji i doskonaleniu czynności, wyrażającym się w szybkim tempie pracy. Osoby o średniej ruchliwości procesów nerwowych przechodziły powoli pierwszą fazę i szybko drugą i na odwrót. Przedstawiciele mało ruchliwego typu powoli opanowywali obie fazy. Godny uwagi jest fakt, że niektóre osoby, nie cechujące się wysoką ruchliwością procesów nerwowych, stosunkowo szybko opanowywały nawyk, gdy ćwiczenie odbywało się w wolnym tempie, natomiast powoli, gdy to tempo było duże.
Mała ruchliwość procesów nerwowych szczególnie utrudnia przekształcenie nawyków. Dla dobrego opanowania zawodu przez osoby wykazujące małą ruchliwość procesów nerwowych i uczynienia ich nawyków bardziej giętkimi wielkie znaczenie ma wykonywanie zadań w różnych wariantach i w różnych warunkach.
Wrodzone cechy typologiczne układu nerwowego mogą wpływać na indywidualny styl pracy człowieka. Świadczą o tym badania przeprowadzone nad ustawiaczami tokarek półautomatycznych, należącymi do dwóch przeciwstawnych typów układu nerwowego: silnego i słabego. Typ słaby w odróżnieniu od silnego jest, jak wiadomo, mało odporny na zmęczenie i na działanie silnych bodźców, pod których wpływem łatwo przechodzi w stan zahamowania, chroniącego przed nadmiernym wyczerpaniem. Stwierdzono, że ustawiacze nadzorujący maszyny, a należący do typu słabego, gorzej znosili trudne sytuacje, np. mniej wprawnie reagowali w wypadku równoczesnej awarii dwóch maszyn. Uwaga ich stawała się mniej przerzutna, malała liczba wypełnianych w jednostce czasu czynności kontrolnych i wykonawczych. Zdenerwowanie i napięcie wywołane przez trudną sytuację obniżało sprawność działania tych osób. Przedstawiciele typu silniejszego znoszą podobne sytuacje znacznie lepiej. Te różnice w reagowaniu bynajmniej nie dyskwalifikują obserwowanych w omawianym badaniu przedstawicieli typu słabego, albowiem wytworzyli oni specjalny styl pracy, który polega na zwiększonej aktywności kontrolnej i zapobiegawczej w czasie normalnej pracy maszyn. Ustawiacze ci wykazują także większą staranność w naprawianiu maszyn. Fakty te wskazują, iż przystosowanie człowieka do konkretnej pracy może się dokonywać nie tylko na drodze selekcjonowania kandydatów lub zmiany konstrukcji obsługiwanych urządzeń, lecz także drogą wypracowania odpowiedniego stylu działania. Oczywiście w tym ostatnim wypadku warunki pracy muszą dawać odpowiednią swobodę działania, nie mogą, jak to czasem bywa, bardzo sztywno reglamentować sposobu zachowania się człowieka.
Źródło: „Podstawy psychologii pracy.” Z. Pietrasiński